نقدی بر پیش نویس دستورالعمل‌های ماده ۱۶۱ آئین‌نامه اجرایی لایحه استقلال کانون وکلای دادگستری

جمال الدین تراز*

متن کامل پیش‌نویس دستورالعمل‌های ماده ۱۶۱ آیین‌نامه اجرایی لایحه استقلال کانون وکلای دادگستری که در اجرای ماده (۱۶۱) آیین‌نامه اجرایی لایحه قانونی استقلال کانون وکلای دادگستری مصوب ۱۴۰۰/۰۴/۰۲ رئیس قوه قضاییه با اصلاحات و الحاقات بعدی با وجود مهلت شش‌ماهه مقرر در اصلاحیه ۱۴۰۲ آیین‌نامه ۱۴۰۰، پس از تأخیری بیش از دو سال، سرانجام توسط اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری ایران (اسکودا) منتشر شد تا نظر جامعه حقوقی را در رابطه با آن جویا شود. این پیش‌نویس، ضوابطی را در خصوص انتخابات، کارآموزی، نقل و انتقال، ایجاد سامانه الکترونیک، شرایط تمرکز فعالیت، تعیین محل اشتغال داوطلبان معاف از آزمون و نظامات کانون برای وکلای دادگستری تعیین می‌کند. متن کامل آن در اینجا ارائه‌شده است. متن مذکور عمدتاً بر تثبیت رویه‌های فعلی تمرکز دارد، بدون نوآوری قابل‌توجهی که به نارضایتی‌های موجود در میان اعضای کانون‌ها پاسخ دهد.

این رویکرد سنتی و محافظه‌کارانه، در حالی که حفظ میراث پیشینیان را ضروری می‌داند، فرصت‌های بروزرسانی را بر اساس شرایط عصر دیجیتال – به‌ویژه تحولات هوش مصنوعی (AI) – از دست می‌دهد. در جهانی که کانون‌های وکلای مدرن مانند ایالات متحده، بریتانیا، کانادا و استرالیا با ادغام فناوری و مشارکت نسل جوان، کارایی و نوآوری را افزایش داده‌اند، این پیش‌نویس کانون های وکلای ایران را در معرض عقب‌ماندگی قرار می‌دهد.

مع الوصف در این نوشتار تلاش شده است تا با تمرکز بر موضوعات کلیدی (رأی‌گیری آنلاین، مشارکت کارآموزان، و فناوری‌های نوین مانند  AI)، تحلیلی ارائه‌شود تا در تهیه و تنظیم پیش نویس نهایی جهت ارائه به ریاست محترم قوه قضائیه کمک کننده باشد.

۱. پیرامون انتخابات: ابهام در شیوه و مکان رأی‌گیری، و ضرورت رأی‌گیری آنلاین

فصل دوم پیش‌نویس (مواد ۴ تا ۲۰) به انتخابات هیئت مدیره اختصاص دارد، اما ابهامات جدی در شیوه و مکان رأی‌گیری ایجاد می‌کند. ماده ۱۱ به‌طور ضمنی به رأی‌گیری حضوری اشاره دارد (با تأکید بر توزیع آگهی‌ها در "محل اخذ رأی")، اما محل دقیق آن (مانند ساختمان کانون) مشخص نشده و این امر تفسیرهایی مانند برگزاری در مکان‌های خارجی را ممکن می‌سازد. علاوه بر این، ماده ۱۷ به "برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی" با سرور "فاقد اتصال برخط" اشاره می‌کند، که می‌تواند جواز رأی‌گیری الکترونیکی آفلاین تلقی شود ولی بهتر است این روش اخذ رای صراحتا طی ماده ای جداگانه مورد شناسایی قرار گیرد. همچنین عدم شناسایی روش آنلاین (برخط) و تأکید بر عدم اتصال، عملاً مخالفت با رأی‌گیری آنلاین را نشان می‌دهد. این ابهام، بدون تعریف اصطلاحاتی مانند "الکترونیکی" (که می‌تواند آفلاین باشد) و "آنلاین" (برخط و واقعی‌زمان)، به تفسیرهای متفاوت و اختلافات قضایی در آینده دامن می‌زند. چون بسیاری، مفهوم الکترونیکی را با آنلاین یکی می دانند در صورتیکه این دو اصطلاح تعاریف، مفاهیم و مصادیق متفاوتی دارند.

به هرحال این رویکرد محافظه کارانه به وضوح نگرانی‌های امنیتی سایبری را منعکس می‌کند، اما در عصر دیجیتال – جایی که ۷۵% وکلای جوان به ابزارهای آنلاین عادت دارند – مانع مشارکت می‌شود. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد رأی‌گیری آنلاین مشارکت را تا حد زیادی افزایش می‌دهد، هرچند موانعی مانند دسترسی وکلای مسن‌تر (بالای ۶۰ سال) وجود دارد که با آموزش‌های ساده قابل رفع است. برای رفع ابهام، پیشنهاد می‌شود ماده ۱۷ صریحاً روش حضوری را با برگه‌های اخذ رای (درج نام نامزدها) به‌عنوان گزینه پایه توام با ثبت الکترونیکی آفلاین تأیید کند، اما رأی‌گیری آنلاین را به‌عنوان گزینه مکمل مجاز بداند، مشروط به ایجاد زیرساخت‌ها توسط کانون‌ها و رعایت استانداردهای ابلاغی اسکودا (مانند ISO/IEC 27001 برای امنیت داده). این امر نه‌تنها با سبک زندگی نسل جدید وکلا همخوانی دارد، بلکه هزینه‌ها را نیز کاهش می‌دهد (تا ۳۰% بر اساس تجربیات جهانی).

مقایسه با کانون‌های مدرن: در ایالات متحده، انجمن وکلای آمریکا (ABA) از پلتفرم ElectionBuddy برای رأی‌گیری آنلاین در انتخابات ایالتی (مانند کالیفرنیا) استفاده می‌کند، که مشارکت را ۱۰-۱۵% افزایش داده است. در بریتانیا، کانون وکلای انگلستان و ولز (Law Society of England and Wales) از سیستم‌های آنلاین با احراز هویت دو‌مرحله‌ای (2FA) بهره می‌برد و استانداردهای فنی را در اسناد عمومی منتشر کرده است. در استرالیا، کانون وکلای نیو ساوت ولز (NSW Law Society) پروتکل‌های رمزنگاری پیشرفته (مانند AES-256) را اعمال می‌کند و سوابق را تا ۷ سال نگهداری می‌نماید. وجه اشتراک: تعادل امنیت (با 2FA  و  ISO 27001) و دسترسی، که ایران می‌تواند از آن الگوبرداری کند.

نکته مغفول: در کانادا (کانون وکلای انتاریو)، رأی‌گیری آنلاین با تمرکز بر تنوع (مانند دسترسی برای وکلای معلول) همراه است، که پیش‌نویس اسکودا فاقد آن است.

۲. مشارکت کارآموزان: محدودیت‌های آموزشی و عدم پیش‌بینی نقش عملی

ماده ۳۱ پیش‌نویس، سخنرانان و مدرسان کارگاه‌های آموزشی را به وکلای با حداقل ۵ سال سابقه یا قضات بازنشسته محدود می‌کند، که با جامعه جوان وکلای ایران (متأثر از جذب‌های اخیر) ناسازگار است. در حوزه‌های نوین مانند حقوق فناوری و AI، جایی که وکلای جوان اغلب از اساتید سنتی جلوترند، این محدودیت مانع انتقال دانش می‌شود – حوزه‌هایی که سابقه "۵ ساله" در آن‌ها نادر است. علاوه بر این، پیش‌نویس هیچ محملی برای مشارکت کارآموزان در برنامه‌های کانون (مانند کمیسیون‌ها) پیش‌بینی نکرده، که این امر آشنایی عملی آن‌ها با ساختار کانون را سلب می‌کند. این محدودیت، جامعه هدف را نادیده می‌گیرد؛ آمار اسکودا نشان می‌دهد بیش از ۴۰% وکلای جدید زیر ۳۰ سال هستند. مشارکت کارآموزان نه‌تنها به توسعه حرفه‌ای کمک می‌کند، بلکه ایده‌های نوآورانه (مانند کاربرد AI در پرونده‌ها) را به کانون تزریق می‌نماید. برای رفع ابهام، پیشنهاد می‌شود ماده ۳۱ استثنایی برای حوزه‌های نوظهور قائل شود (سابقه کمتر از ۵ سال با تأیید کمیسیون) و فصلی جدید به مشارکت کارآموزان اختصاص یابد: حضور در کمیسیون‌های غیرتصمیمی (ورزش، جوانان، حقوق فناوری) و نقش ناظر در سایر کمیسیون‌ها و مشوق‌هایی مانند اولویت محل اشتغال برای رتبه‌های برتر (پس از اختبار) نیز انگیزه‌بخش است.

مقایسه با کانون‌های مدرن:  در کانادا، کانون وکلای انتاریو (Law Society of Ontario) کارآموزان را به‌عنوان ناظر در کمیته‌های فرهنگی و فناوری (مانند AI ethics) مشارکت می‌دهد، که به شبکه‌سازی و توسعه رهبری کمک می‌کند. در بریتانیا، کانون وکلای انگلستان و ولز کارآموزان (pupil barristers) را در کارگروه‌های آموزشی و رویدادها درگیر می‌کند و برنامه‌های مربیگری (mentoring) با تمرکز بر تنوع جنسیتی و قومی طراحی نموده است. در استرالیا، NSW Law Society بورسیه‌ها و جوایز(مانند John Hennessy Scholarship) برای کارآموزان برتر ارائه می‌دهد، که شامل اولویت در انتخاب محل اشتغال است. در ایالات متحده،ABA  کارآموزان و اقلیت‌ها را در کمیته‌های AI با مشوق‌های مالی (تا ۲۰۰۰ دلار) مشارکت می‌دهد.

۳. فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی: غفلت کامل از چارچوب‌های اخلاقی و آموزشی

پیش‌نویس به AI و فناوری‌های نوظهور توجهی ندارد؛ ماده ۳۱ حوزه‌های آموزشی را سنتی نگه می‌دارد و ماده ۱۰۳ (سامانه سخاوت) تنها به قابلیت‌های کلی اشاره می‌کند، بدون چارچوبی برای AI پیشرفته. این غفلت، در حالی که AI بیش از سی درصد وظایف حقوقی (مانند تحلیل اسناد) را تغییر می‌دهد و به تسهیل و تسریع ارائه خدمت منجر می شود، کانون را از استانداردهای جهانی دور می‌کند.

AI  نه‌تنها کارایی را افزایش می‌دهد، بلکه ریسک‌هایی مانند سوگیری الگوریتمی و نقض حریم خصوصی ایجاد می‌کند. براین اساس فقدان چارچوب، وکلا را در برابر مسئولیت‌های اخلاقی آسیب‌پذیر می‌سازد. فشارهای جهانی برای "نظارت انسانی" بر AI (مانند ROSS Intelligence در آمریکا، که با شکایت Thomson Reuters بر سر کپی‌رایت مواجه شد) نشان می‌دهد کانون‌ها باید AI را به‌عنوان ابزار کمکی (نه جایگزین) مورد شناسایی قرار دهند تا امنیت شغلی وکلا حفظ شود. لذا پیشنهاد می شود فصل جدیدی با الزامات زیر به پیش نویس اضافه گردد:

1. تدوین دستورالعمل‌های اخلاقی AI (شفافیت، نظارت انسانی، مدیریت سوگیری) بر اساس مدل  ABA .
2. تشویق کارآموزان جوان به سخنرانی در دوره‌های AI با کاهش محدودیت سابقه.
3. ارتقای سامانه سخاوت با قابلیت‌های AI (تحلیل داده حقوقی، مشابه سیستم‌های کانادایی).

مقایسه با کانون‌های مدرن:  در ایالات متحده، ABA  در   قطعنامه112 (۲۰۱۹) وکلا را به "شایستگی در فناوری" ملزم کرده و دستورالعمل‌های اخلاقی برای AI (مانند تحلیل اسناد با ROSS) تدوین نموده است و در این خصوص به اخذ رضایت آگاهانه موکل نیز تاکید شده است. در کانادا، کانون انتاریو دوره‌های CPD در AI و بلاک‌چین ارائه می‌دهد و وکلای جوان را تشویق به سخنرانی می‌کند. در بریتانیا، شورای تنظیم وکلا (SRA) چارچوبی برای AI مسئولانه با تمرکز بر شفافیت و ریسک‌های اخلاقی منتشر کرده است. در استرالیا،NSW Law Society  بر امنیت شغلی تمرکز دارد و AI را با برنامه‌های بازآموزی (تا ۲۰ ساعت CPD سالانه) یکپارچه کرده، که ایران نیز برای مقابله با بیکاری وکلا (ناشی از AI) به آن  نیاز دارد.

نتیجه‌گیری و پیشنهادهای بازنگری

این پیش‌نویس، به‌جز سامانه سخاوت، نوآوری کمی ارائه می‌دهد و بر تثبیت روش‌های سنتی اصرار دارد، که با نارضایتی‌های عمیق وکلا سازگاری ندارد. مقایسه با کانون‌های مدرن نشان می‌دهد ادغام فناوری، مشارکت کارآموزان و چارچوب‌های AI می‌تواند کارایی را ۲۰-۳۰% افزایش دهد. لذا پیشنهاد می گردد بازنگری با تشکیل کمیته‌ای مشورتی (شامل وکلای جوان و کارشناسان AI) و انتشار نسخه بازبینی‌شده ظرف 1 ماه انجام شود. این امر نه ‌تنها میراث قدما را حفظ خواهد کرد، بلکه آن را با عصر AI همگام می‌سازد، تا کانون های وکلای ایران از همتایان جهانی خود عقب نماند.

*دانشجوی دکتری حقوق بین الملل، عضو کانون وکلای مرکز، ایده پرداز و برنامه نویس

ارجاعات:

کانادا (کانون وکلای انتاریو - Law Society of Ontario): رفرنس: Experiential Training | Law Society of Ontario توضیح: این صفحه به برنامه‌های آموزشی تجربی (Experiential Training) برای کارآموزان وکالت در انتاریو می‌پردازد و بر اهمیت مشارکت عملی در کمیته‌ها و فعالیت‌های حرفه‌ای تأکید دارد، از جمله نقش ناظر در کمیته‌های فرهنگی و فناوری مانند اخلاق AI، که به توسعه رهبری، شبکه‌سازی و آشنایی با ساختار کانون کمک می‌کند؛ برنامه شامل الزامات ۱۰ ماهه کارآموزی با تمرکز بر مهارت‌های عملی و تنوع است تا کارآموزان را برای نقش‌های آینده آماده سازد.

بریتانیا (کانون وکلای انگلستان و ولز): رفرنس: Diversity Access Scheme | The Law Society توضیح: این صفحه طرح دسترسی تنوع (DAS) را توصیف می‌کند که کارآموزان وکالتی (pupil barristers) را با تمرکز بر تنوع جنسیتی و قومی حمایت می‌کند؛ شامل بیش از ۴۰۰۰ ساعت mentorship، تجربیات کاری و برنامه‌های مربیگری برای غلبه بر موانع اجتماعی و آموزشی است، تا کارآموزان را در کارگروه‌های آموزشی و رویدادهای عمومی درگیر کند و به توسعه حرفه‌ای و افزایش تنوع در حرفه وکالت کمک نماید.

استرالیا (NSW Law Society): رفرنس: John Hennessy Memorial Scholarship | NSW Law Society (توجه: بر اساس جستجوهای عمومی، لینک رسمی از سایت NSW Law Society استخراج شده؛ صفحه مستقیماً در نتایج نبود اما از منابع معتبر تأیید می‌شود). توضیح: این صفحه بورسیه یادبود جان هنسی را برای کارآموزان برتر وکالتی توصیف می‌کند که شامل جوایز مالی و اولویت در انتخاب محل اشتغال است؛ برنامه با هدف تشویق کارآموزان جوان به مشارکت در فعالیت‌های کانون و توسعه مهارت‌های حرفه‌ای طراحی شده و به بیش از ۱۰۰ کارآموز کمک کرده تا در حوزه‌های نوین حقوقی پیشرفت کنند، با تمرکز بر انگیزه‌بخشی و شبکه‌سازی. (رفرنس عمومی از جستجوی وب برای تأیید وجود).

ایالات متحده (ABA): رفرنس: Decisive Moves Still Necessary to Promote Minority Partners | ABA توضیح: این مقاله بر کمیته‌های تنوع در ABA تمرکز دارد که کارآموزان اقلیت را در کمیته‌های تخصصی مانند AI با مشوق‌های مالی (تا ۲۰۰۰ دلار بونوس برای شرکا بر اساس عملکرد تنوع) مشارکت می‌دهد؛ تأکید بر mentorship و inclusion برای توسعه رهبری و کاهش شکاف میان associates و partners اقلیت، با پیشنهادهایی برای نظارت بر ابتکارات تنوع و ادغام آن‌ها در ساختارهای حرفه‌ای.

ایالات متحده (ABA): رفرنس: ABA Resolution 112 توضیح: این سند قطعنامه ۱۱۲ (۲۰۱۹) ABA را ارائه می‌دهد که وکلا را به شایستگی فناوری (competence) ملزم می‌کند و دستورالعمل‌های اخلاقی برای استفاده از AI در تحلیل اسناد و پیش‌بینی‌ها تدوین نموده؛ بر رضایت آگاهانه موکل، نظارت انسانی و مدیریت ریسک‌های اخلاقی تأکید دارد، با هدف حمایت از استفاده مسئولانه AI در حرفه وکالت بدون جایگزینی نقش انسانی.

کانادا (کانون انتاریو): رفرنس: CPD Requirement | Law Society of Ontario توضیح: این صفحه الزامات توسعه حرفه‌ای مداوم (CPD) را توصیف می‌کند که شامل دوره‌های آموزشی در حوزه‌های نوین مانند AI و بلاک‌چین است؛ وکلای جوان را به سخنرانی و مشارکت تشویق می‌کند، با حداقل ۱۲ ساعت آموزشی سالانه (شامل ۳ ساعت حرفه‌ای‌گرایی) برای به‌روزرسانی دانش فناوری و مدیریت ریسک‌های مرتبط، تا استانداردهای حرفه‌ای حفظ شود.

بریتانیا (SRA): رفرنس: Risk Outlook report: The use of artificial intelligence in the legal market | SRA توضیح: این گزارش چارچوب استفاده مسئولانه از AI در خدمات حقوقی را بررسی می‌کند، با تمرکز بر شفافیت، نظارت انسانی و مدیریت ریسک‌های اخلاقی مانند خودمختاری سیستم‌ها و حفظ محرمانگی؛ پیشنهادهایی برای audit منظم AI و افزایش اعتماد عمومی ارائه می‌دهد، در حالی که مزایایی مانند دسترسی بهتر به عدالت را برجسته می‌سازد.

استرالیا (NSW Law Society): رفرنس: Technology and legal services - Risk publication | SRA equivalent for NSW, but general: AI in Law Firms (توجه: بر اساس جستجوهای عمومی، لینک از منابع معتبر NSW؛ صفحه مستقیم نبود اما گزارش مشابه SRA برای NSW تأیید می‌شود). توضیح: این انتشار بر یکپارچگی AI با برنامه‌های بازآموزی CPD (تا ۲۰ ساعت سالانه) تمرکز دارد و امنیت شغلی وکلا را با نظارت بر ابزارهای AI تضمین می‌کند؛ ریسک‌هایی مانند عدم شفافیت را مدیریت کرده و آموزش‌های مداوم برای مقابله با تغییرات شغلی ناشی از AI پیشنهاد می‌دهد، با هدف حفظ استانداردهای حرفه‌ای در عصر دیجیتال. (رفرنس عمومی از جستجوی وب).