نگاهی به آیین خونصلح در لرستان که نجات دهنده یک جان میشود/ وقتی بخشش، قانون را معنا میکند
در کوهستانهای سترگ و دامن فرهنگ غنی استان لرستان، سنتی دیرپا و ژرفاندیش به نام «» یا «خون بس»، همچون ستونی استوار در نظام حل و فصل اختلافات قومی و عشیرهای ایستاده است.
این آیین کهن، فراتر از یک سازوکار حقوقی ساده، تجلی عینی خرد جمعی، غیرت قبیلهای و تعهد عمیق به صلح و همزیستی در میان طوایف لر است. در سرزمینی که تاریخش با رشادتها و ایستادگی آمیخته، خون صلح بهعنوان ابزاری کارآمد و مقدس برای قطع چرخه انتقام و خشونت، تکامل یافته و جایگاه بیبدیلی در ساختار اجتماعی منطقه پیدا کرده است.
ریشههای خون صلح را میتوان در سنتهای دیرین ایرانی و بهویژه فرهنگ اصیل عشایری جستوجو کرد که بر شرف، تعهد، و پاسداری از امنیت جمعی تأکید دارند.
در مواقع وقوع جنایت (بهویژه قتل) که آتش کینه و انتقام میتواند نسلها را به کام درگیری بکشاند، بزرگان، ریشسفیدان مورد احترام طوایف و کدخدایان یا خانها وارد عمل میشوند. هدف آنها نه تشدید تنش، بلکه یافتن راهی برای «بستن خون» و «برقراری صلح پایدار» است. آنها با تکیه بر نفوذ معنوی، جایگاه اجتماعی و درک عمیق از قوانین نانوشته عرفی میانجیگری میکنند.
فرآیند خون صلح، مراسمی پرشکوه و آیینی است که نماد آشتی و بازگشت به نظم اجتماعی محسوب میشود. در کانون این آیین، صلحخوانی قرار دارد. ریشسفیدان با بیانی شیوا و آمیخته به شعر و ضربالمثلهای لری، بر پیامدهای شوم ادامه خصومت، ارزش والای زندگی انسانی و لزوم حفظ وحدت طوایف تأکید میکنند. سپس، شرایط صلح مطرح میشود که اغلب شامل پرداخت «دیه» (دَیَت) یا «صلحنامه» به شکل مشخصی از غرامت (مالی، دامی یا حتی زمین) از سوی طایفه مقصر به طایفه مصدوم میشود. در گذشته و در قالب این آیین از طایفه یا خانواده قاتل زنی به عقد و نکاح یک نفر از خانواده یا طایفه مقتول در میآمد تا این پیوند جدید زمینه توقف اختلافات و درگیریهای طرفین باشد. پذیرش این شرایط و پرداخت دیه، بهطور رسمی و با تشریفاتی خاص، بهمعنای پایان رسمی دشمنی و آغاز دورهای جدید از روابط مسالمتآمیز است.
در این آیین با گردهمایی سران و بزرگان طوایف درگیر در منازعه، فرد محکوم (قاتل) به صورت کفنپوش و با دستان بسته در برابر صاحبان حق (اولیای دم) قرار میگیرد. بر روی دستان محکوم یک سینی حامل یک قرآن کریم و یک کارد (آلت قتاله) قرار میدهند و محکوم از صاحبان حق میخواهد که یا به حرمت کتابالله او را ببخشند و یا او را بکشند و معمولا با مذاکراتی که از قبل توسط بزرگان و سران طوایف انجام میشود، صاحبان حق از حق خود گذشته و با بوسه بر کتاب آسمانی و مصحف شریف قرآن، دستان متهم را به نشانه آزادی و رهایی از بند باز میکنند.
خون صلح، صرفاً یک توافق مالی نیست؛ سوگندی مقدس و تعهدی همگانی به آیندهای عاری از خونریزی است. نقض صلحنامه، عملی ننگین و خلاف شرف تلقی میشود و مجازات اجتماعی سنگینی در پی دارد. این آیین، نمونهای بارز از حکمرانی محلی و حل اختلاف مبتنی بر جامعه است که قرنهاست کارآمدی خود را در حفظ ثبات نسبی در بافت پیچیده عشایری لرستان به اثبات رسانده است.
این آیین در حقیقت نشان از تسلیم و تواضع قوم لر در برابر آیات الهی و تصمیم و خردجمعی بزرگان و ریشسفیدان محلی است. خون صلح، دریچهای است به سوی درک جهانبینی، ارزشهای اخلاقی و مکانیسمهای هوشمندانهای که مردمان سختکوش لرستان برای پاسداری از صلح و کرامت انسانی در دل تاریخ پرتلاطم خود پروراندهاند. سنتی که با وجود تحولات جامعه مدرن، همچنان بخشی زنده از حافظه جمعی و هویت فرهنگی این دیار است.
اهمیت این آیین و ارزش آن برای قوم لر تا حدی است که ناصر غلامرضایی هنرمند فیلمساز لرستانی در سال ۱۳۶۹ فیلم سینمایی «خون بس» را بر اساس داستانی از مرتضی مختاری تهیه و تولید کرد. در این فیلم ماهیت و نحوه برگزاری آیین خون صلح در لرستان و آثار و نتایج گذشت و سازش در برقراری صلح و آرامش در بین طوایف به تصویر کشیده شده است.
در بسیاری از اشعار، ترانهها و قطعات موسیقی لری نیز به اهمیت صلح و دوستی اشاره شده است و این امر نشان از بزرگ منشی و صلحطلبی قوم لر دارد.
به گفته یاراله کاکولوند معاون قضایی رئیس کل و رئیس شورای حل اختلاف استان لرستان، صلح و سازش ریشه در مبانی اسلامی، آیات قرآن، فقه جعفری، مذهب شیعه و فرهنگ ملی ما دارد و در رابطه با اهمیت آن آیات، روایات و احادیث مختلفی وجود دارد. در سوره آلعمران توصیه شده در دعاوی مختلف ابتدا از باب صلح و سازش وارد شده اگر صلح برقرار نشد از باب حکومتداری، رای مقتضی در محاکم صادر شود.